2.03 Zeolieten
Afb. 1: Scoleciet, een van de fibreuze zeolieten.
De Nickel-Strunz classificatie kent een groep genaamd ‘Tektosilicates with zeolitic H2O; zeolite family’ (groep 9.G).
Waar veel mineralen aantrekkelijk zijn door kleur, glans of schittering, zijn bij een bepaalde groep zeolieten vooral hun vormen bijzonder. De kleur is meestal (gebroken) wit, met een enkele gele, oranje of bruine uitzondering. Vooral de fibreuze (vezelachtige) varianten hebben vaak mooie vormen.
Zeolieten zijn alumino-silicaten, waarbij de SiO4-tetraëders (zie 2.02) in een 3-dimensionaal patroon zijn gerangschikt. Naast aluminium zijn er wisselende andere kationen, zoals natrium, kalium, calcium, strontium, barium, lithium en magnesium.
De structuur van zeolieten heeft als bijzonderheid, dat er in de kristallen heel veel kanaaltjes en holtes zitten. Dat zorgt ervoor, dat zeolieten veel in de industrie gebruikt worden, b.v. als moleculaire zeef.
Afb. 2: Een impressie van de kanalenstructuur van een zeoliet op moleculair niveau. (Bron: Wikipedia)
Ook zijn ze nuttig als katalysator en bij het kraken van ruwe olie. Verder vormen ze een belangrijk bestanddeel van moderne wasmiddelen. Ze zijn zo gewild, dat kunstmatige zeolieten op grote schaal geproduceerd worden in de vorm van witte poeders. Er zijn zo’n 50 natuurlijke zeolieten en inmiddels meer dan 100 kunstmatige!
Hiernaast een van onze topstukken: een ‘sneeuwbal’-scoleciet. De foto komt van de veiling, waarop dit exemplaar is gekocht. De reden is, dat de naalden enorm kwetsbaar zijn en ik er zo weinig mogelijk aan wil zitten. Dit soort exemplaren is inmiddels behoorlijk zeldzaam.
Afb. 3 (rechts): 'Sneeuwbal' scoleciet uit India.
Wat je vaak nog wel ziet zijn zeolieten, die er uitzien als bolletjes ijs. Hier een aantal voorbeelden.
Afb. 4: Witte scoleciet op lichtbruine stilbiet uit India.
Afb. 5: Thomsoniet uit India.
Bij de exemplaren links en hieronder is niet veel meer over van de naalden. Vind je ook niet dat ze er uitzien als bolletjes ijs?
Afb. 6: Witte mordeniet op lichtbruine stilbiet uit India.
Afb. 7: Gele stelleriet op een matrix van groene epidoot, afkomstig uit Mali.
Verder zie je veel geslepen scolecieten, zoals hieronder. De vezelstructuur is nog zichtbaar en geeft de steen een bijzonder karakter.
Afb. 8: Geslepen scoleciet uit India (bron: www.knuffelsteen.nl).
De zeolieten met fijne naaldjes zijn dus zeldzaam. Dat geldt niet voor exemplaren met een minder verfijnde structuur. Te grof voor naalden, laten we ze maar vezels noemen.
Afb. 9: Bij deze mesoliet op heulandiet uit India is nog iets van de naaldstructuur bewaard gebleven.
Hier nog wat vezelige zeolieten. Links mesoliet en verder 3 keer natroliet.
Zeolieten hebben vaak ingewikkelde chemische formules waar ik je niet mee wil lastig vallen.
Afb. 12: Natroliet uit Noorwegen.
Afb. 10: Vezelige mesoliet uit India.
Afb. 11: Natroliet in een druze uit Duitsland.
Afb. 13: Bij dit stukje natroliet uit Duitsland kun je de naaldjes nog wel goed zien.
Veel voorkomende zeolieten uit een andere subgroep zijn stilbiet en heulandiet, die ook vaak in combinatie voorkomen.
Afb. 14: Witte stilbiet op iets donkerder heulandiet uit India.
Afb. 16: Bruinige stilbiet op oranje heulandiet uit India.
Afb. 15: Barreriet uit de VS.
Links een tamelijk recente aanwinst: een mooi stukje barreriet, een zeldzame zeoliet uit dezelfde subgroep als stilbiet en heulandiet.
Het is je wellicht opgevallen, dat veel zeolieten afkomstig zijn uit India. Deze worden vaak gedolven bij de stad Nashik in de deelstaat Maharashtra, waar maar liefst 6 zeoliet-mijnen liggen.
Ook in andere delen van India worden zeolieten gewonnen, naast veel andere mineralen.
Afb. 17: Glinsterende chabasiet-kristallen op matrix uit India.
Naast deze fraaie zeolieten bestaan er ook minder in het oog springende. Aan veel wat zeldzamere soorten kun je maar moeizaam komen en dan is het soms ook nog niet veel meer dan een witte vlek op een saai stuk matrix. Maar de verzamelaar streeft ook naar enige vorm van compleetheid.
Ferrieriet komt voor in 4 varianten, welke vernoemd zijn naar het dominante kation. Bij het exemplaar hiernaast is dat magnesium (Mg).
Dit geldt voor meer zeolieten. Zo zijn er 2 varianten van thomsoniet, 2 van stilbiet, 3 van philipsiet, 5 van heulandiet, etc.
Van de ferrieriet rechtsboven kan ik het dominante kation alleen maar vermelden, omdat de verkoper de aanduiding erbij had gezet. Meestal is dat niet het geval, zoals bij het exemplaar rechtsonder, zodat er een uitvoerige chemische analyse nodig is om dit vast te stellen.
Afb. 18: Witte analciem op matrix uit Engeland.
Afb. 19: Roodbruine ferrieriet-Mg uit Italië.
Afb. 20: Lichtbruine ferrieriet uit Italië. Van dit exemplaar is het dominante kation niet bekend.
Afb. 21: Bolletje thomsoniet op een bedje van philipsiet op matrix uit Oostenrijk.
Afb. 23: Thomsoniet in een druze uit Tsjechië.
Afb. 24: Witte gonnardiet op matrix uit Noord-Ierland.
Afb. 22: Witte thomsoniet-kristallen op matrix. Daar bovenop zitten bruinige calciet-kristallen. Afkomstig uit Duitsland.
Afb. 25: Witte laumontiet op matrix uit Italië.
Afb. 26: Heldere polluciet op matrix uit Zweden.
Afb. 27: Witte gmeliniet-Na op matrix uit Noord-Ierland.
Afb. 28: Bruine harmotoom in een druze uit Tsjechië.
Let op: deze pagina loopt nog een stuk door, maar aan het eind volgt nog een aantal spectaculaire stenen!
Afb. 29: Lichtbruine harmotoom-kristallen op matrix uit Duitsland.
Afb. 30: Brewsteriet op matrix uit Schotland.
Afb. 31: Witte offretiet op matrix uit de VS.
Afb. 33: De gismondien in de druzes lijkt wel blauw. Afkomstig uit Tsjechië.
Afb. 35: Ook de faujasiet-Na in deze druze lijkt een blauwe kleur te hebben. Afkomstig uit Duitsland.
Afb. 32: Lichtbruine offretiet op matrix uit Tsjechië.
Afb. 34: Witte willhendersoniet-kristallen op matrix uit Italië.
Er was al een 'hendersoniet', genoemd naar Edward P. Henderson, een Amerikaans geoloog. Dus toen men een mineraal naar William A. (Bill) Henderson, een Amerikaans chemicus en mineralen-verzamelaar, wilde noemen moest daar enige creativiteit aan te pas komen. Het is me echter een raadsel, waarom het mineraal niet 'billhendersoniet' is genoemd.
Afb. 36: Witte merlinoiet op matrix uit Italië.
Afb. 38: Geode met rookkwarts-kristallen op een onbekend zeoliet.
Afb. 37: Witte scoleciet-vezels op lichtbruine stilbiet uit Italië.
Een kenmerk van zeoliet-kristallen is de aanwezigheid van kristalwater. Al is er natuurlijk toch wel weer een mineraal, leuciet genaamd, dat aan alle kenmerken van een zeoliet voldoet, behalve dat er watermoleculen aanwezig zijn.
Nickel-Strunz 10e editie deelt leuciet (leukos is Grieks voor ‘wit’) daarom bij de zeolieten in, waar Dana en Wikipedia dit mineraal (nog?) tot de veldspaatachtigen rekenen.
Afb. 39: Leuciet op leucitiet uit Italië. Leucitiet is een gesteente dat vooral uit veldspaatachtigen bestaat.
Afb. 40: Scoleciet op stilbiet uit India.
Afb. 41: Meer scoleciet op stilbiet uit India.
Afb. 42: En nog meer scoleciet op stilbiet uit India.
Afb. 43: Vanwege de uitwaaierende kristallen wordt dit een scoleciet-‘spray’ genoemd. Afkomstig uit India.
Afb. 44 (links: Scoleciet met verschillende sprays uit India.
‘Hebben jullie nu nog niet genoeg scoleciet?’ zou geen onterechte vraag zijn. Misschien wel, maar ze zijn toch wel erg mooi. Het exemplaar hiernaast weegt zo'n 1,5 kg. En die hieronder is nog iets zwaarder.
Afb. 45 (onder): Deze scoleciet doet me altijd denken aan een punk-kapsel. Afkomstig uit India.
Maar wat nu volgt is wat mij betreft de absolute top. Ik had niet verwacht me ooit nog eens de gelukkige bezitter van zo’n stuk te mogen noemen. Het is bijna 50 cm breed en weegt 7 kg. En is in het echt nog mooier en zeker indrukwekkender dan op de foto.
Afb. 46: Scoleciet XXL uit India. Om een idee te geven van de afmetingen ligt rechtsonder een munt van 2 euro.
Het werd geleverd in een plastic krat waarop met multiplex en ijzerdraadjes een deksel was geïmproviseerd. De krat was opgevuld met Indiase kranten, waardoor je het idee krijgt dat de Italiaans-Pakistaanse verkoper het mineraal zo uit India geleverd heeft gekregen en nooit uitgepakt heeft. De krat zat weer in een enorme doos, waardoor de verpakking al met al bijna even veel woog als het mineraal. Maar daardoor heeft deze kwetsbare steen de reis van vele duizenden kilometers wel ongeschonden overleeft.
Zo, dat waren er een heleboel. Voorlopig was het dat, maar we kijken nog steeds uit naar mooie scolecieten. De verwachting is, dat er nog wel iets aangeschaft zal worden.
Tenslotte wil ik je het volgende plaatje niet onthouden.
Afb. 47: Blijkbaar kun je zeolieten in capsulevorm kopen, om in te nemen! Uiteraard voor een langer en gezonder leven. (Bron: www.ebay.nl)
Afb. 48: 'Zeolite zoo' is de naam van een Amerikaanse webwinkel. Ik vind de naam ook wel van toepassing op dit plaatje.