2.25 Silicaten deel 5
Het overzicht van de inosilicaten start met prehniet. Dan volgen de amfibolen en de pyroxenen, en tenslotte de overige mineralen. Ik sluit af met de sorosilicaten.
Ino-silicaten
Onze exemplaren zijn allemaal groen, maar prehniet kan ook kleurloos, wit, geel of grijs zijn. In 2.17 zagen we al een bijzonder stuk botryoidaal prehniet.
Ook enkele amfibolen kwamen we al tegen: arfvedsoniet in 1.04 en richteriet (met sugiliet) in 2.17.
Afb. 1: Prehniet-kristalllen.
Afb. 2: Een klein steentje van prehniet met daarin toermalijn-naaldjes.
Amfibolen
Arfvedsoniet is genoemd naar de Zweedse chemicus Johan Arfvedson (1792-1841), de ontdekker van het element lithium.
Afb. 3: Een bolletje arfvedsoniet.
Afb. 4: Grijze glaucofaan, een amfibool, met groene fengiet op matrix uit Italië. Fengiet is een mica-soort.
Asbest: van wondermiddel tot volksvijand
Asbest is een verzamelnaam voor een groep natuurlijke mineralen, die bestaat uit taaie, onbrandbare vezels. Het werd al in de oudheid gebruikt, b.v. voor lampenpitten. In de zestiger en zeventiger jaren van de vorige eeuw werd het op grote schaal gebruikt in de bouw. Brandwerend, chemisch inert, gemakkelijk te smeren (asbestcement) en goedkoop, wat wil je nog meer. Er is in die tijd geen fabriek, woning of schuurtje gebouwd zonder asbest. Ook voor remvoeringen in auto’s, bussen en treinen was asbest ideaal. En asbestafval werd gebruikt om tuinpaden te verharden!
Totdat duidelijk werd dat de minuscule vezeltjes konden leiden tot diverse, vaak dodelijke, ziektes, waaronder asbestose, longkanker en mesothelionoom.
Inmiddels is de situatie zo, dat als ergens asbest wordt ontdekt al het werk wordt stilgelegd tot de mannen (m/v) in de witte pakken van de asbestsanering alles hebben opgeruimd.
Afb. 5: Groene actinoliet op matrix.
Afb. 6: Deze zeer vezelige vorm van asbest wordt byssoliet genoemd.
Van de 6 asbestsoorten behoren er 5 tot de amfibolen. Crocidoliet (‘blauwe asbest’, de gevaarlijkste vorm) zagen we we al in 2.12.
Verder hebben we actinoliet ('groene asbest’), amosiet (‘bruine asbest’), anthofylliet (‘gele asbest’) en tremoliet (‘grijze asbest’). Bij de serpentijnen kwamen we nummer 6 tegen: chrysotiel (‘witte asbest’).
Afb. 7: Asbestsanering is tegenwoordig big business - Bron: www.heezenbv.nl
Afb. 8: Zwarte aegirien (NaFe3+Si2O6) met bruinige orthoklaas uit Malawi.
Afb. 9: Een veel groter stuk aegirien, zo te zien ook met orthoklaas.
Nuummiet werd voor het eerst gevonden door Peter W. Uitterdijk Appel (ondanks de Nederlands klinkende naam een Deen) in Groenland in de buurt van de hoofdstad Nuuk. Hij noemde het mineraal 'nuukiet'.
Later werd het hernoemd tot 'nuummiet', hetgeen in het Groenlands betekent ‘uit Nuuk’. Hmmm, lijkt me een lastige taal, dat Groenlands...
Nuummiet bestaat uit diverse amfibolen uit de anthofylliet-gedriet serie en heeft vaak een schiller-effect.
Afb. 10: Een piepklein steentje nuummiet uit Groenland.
Het aantal amfibolen loopt naar de 200, maar dit is alles wat we hebben.
Pyroxenen
Amfibolen hebben lange, ingewikkelde chemische formules, reden voor mij om ze hier achterwege te laten. Bij pyroxenen ligt dat anders. Daarom zal ik ze er nu meestal wel bij vermelden.
In 2.06 kwamen we spodumeen al tegen, een lithium-houdende pyroxeen (LiAlSi2O6).
Het heeft een hardheid van 6½-7 en is goed slijpbaar. Kunziet, de door lithium roze gekleurde variant, wordt vaak gebruikt in sieraden.
Afb. 11: Dit is slechts een klein stukje kunziet (hoogte c.a. 5 cm), maar wel van een prachtige kwaliteit.
Kunziet is populair en wordt veel verkocht. Hiddeniet, de groene variant, is zeldzamer, dus toen ik een mooi stuk voor een redelijke prijs kon kopen was ik verheugd. Wie schetst mijn teleurstelling toen na een paar maanden al het groen was verdwenen en ik een lichtroze steen overhield.
Op www.mindat.org vond ik deze zinsnede: Green spodumene that is photosensitive and not permanently color stable is not hiddenite.
De door de verkoper aangegeven vindplaats (Kunar, Afghanistan) staat niet bij de vindplaatsen van hiddeniet. Wel wordt daar kunziet gevonden!
Het lijkt er op dat de steen een kunziet is, die een bewerking heeft ondergaan, waardoor hij een groene kleur kreeg (bestraling?). Deze was na enige tijd uitgewerkt, ondanks dat de steen nooit in direct daglicht heeft gestaan.
Bronziet ((Mg,Fe2+)2Si2O6) zit in een solid solution tussen enstatiet (Mg2Si2O6) en ferrosiliet (FeSiO3) in. De ook wel gebruikte naam hyperstheen heeft bij de IMA de status ‘discredited’.
Geen koper of tin (de bestanddelen van brons) te bekennen, maar kijk naar de kleur en je begrijpt waar de naam bronziet vandaan komt.
Afb. 13 (links): Diopsied (CaMgSi2O6), hier op matrix, is een van de meest voorkomende pyroxenen. Afkomstig uit Pakistan.
Afb. 12a: Hiddeniet (?) uit Afghanistan (foto genomen door de verkoper).
Afb. 12b: Dezelfde steen enkele maanden later.
Afb. 14: Deze bronziet-bol uit Italië heb ik op Marktplaats gekocht.
Van de overige inosilicaten zijn we er al een paar eerder tegengekomen: pyroxmangiet in 1.04, rhodoniet in 1.10 en charoiet in 2.01.
Charoiet is een prachtig mineraal met zijn paarse kleur en vezelige uiterlijk. Het wordt alleen bij de Siberische rivier de Chara in Rusland gevonden en is behoorlijk duur. In onze verzameling zit tot nu toe alleen het reeds in 2.01 getoonde ei.
'Pyroxeen-gerelateerd'
Naast pyroxenen zijn er ook nog mineralen, die Mindat.org 'pyroxeen gerelateerd' noemt. Voorbeelden zijn aeriniet en carfoliet.
Afb. 15: Aeriniet heeft een bijzonder complexe chemische formule en bevat o.a. carbonaat, maar verrassenderwijs geen koper. Afkomstig uit Spanje.
Afb. 16: Carfoliet (Mn2+Al2(Si2O6)(OH)4) is, net als aeriniet, ‘pyroxeen-gerelateerd’. Afkomstig uit Duitsland.
Overig
Pyroxmangiet (Mn2+SiO3) en rhodoniet (CaMn2+4[Si5O15]) zijn volgens Mindat.org polymorfen, hoewel ze licht afwijkende chemische formules hebben.
Afb. 17: Deze rhodoniet-bol is een heel stuk kleiner dan die afgebeeld in 1.10, maar wel mooier.
Afb. 18: Shattuckiet (Cu5(Si2O6)2(OH)2) heeft een prachtige blauwe kleur. Hier in combinatie met o.a. malachiet.
Afb. 19: Blauwe shattuckiet met malachiet en waarschijnlijk wat chrysocolla. In de holte zitten zie je wat 'druifjes' zitten.
Afb. 21 (rechts): Jarenlang heb ik gedacht, dat het blauwe materiaal in deze vlammen larimar was, tot mijn vrouw mij corrigeerde: het is paraiba-kwarts. Dus horen ze hier eigenlijk niet.
Afb. 20: Bij deze bol van astrofylliet is het gelukt om het schiller-effect (links midden het duidelijkst) op de foto vast te leggen. Afkomstig uit Rusland.
Larimar is pectoliet (NaCa2Si3O8(OH)) met een mooie blauwe kleur, die uitsluitend in de Dominicaanse Republiek gevonden wordt. Het mineraal is daardoor zeldzaam en prijzig.
Afb. 22: Wollastoniet (CaSiO3) heeft een erg vezelige structuur.
Afb. 23: Roze mangaan-houdende inesiet op matrix uit de VS.
Sorosilicaten
vormen de volgende (en laatste) categorie silicaten.
De chemische formule van epidoot is {Ca2}{Al2Fe3+}(Si2O7)(SiO4)O(OH). Als het ijzer vervangen wordt door mangaan krijg je piemontiet, dat een rode kleur heeft. Volgens Mindat.com is zuivere piemontiet zeldzaam en gaat het in de praktijk vaak om mangaan-houdende epidoot.
Afb. 25 (rechts): Groene epidoot-kristallen op matrix.
Afb. 24: Deze bol bestaat uit een mengsel van groene epidoot en rode piemontiet en wordt ‘drakenbloedsteen’ genoemd. Afkomstig uit Madagaskar.
Afb. 26: Heel donkergroene epidoot-kristallen met wat heldere kwarts-kristallen op matrix uit de VS.
Zoisiet komt voor in meerdere kleuren: groen (anyoliet), blauw (tanzaniet), rozerood (thuliet) en grijs. Tanzaniet kwamen we al tegen in 2.06.
Thule, waarnaar thuliet is genoemd, was een mythisch land gelegen in het ‘uiterste Noorden’. Wellicht ging het hier om IJsland.
Afb. 27: Robijn in groene zoisiet (waarschijnlijk anyoliet), geslepen
Afb. 28: Robijn in groene zoisiet (waarschijnlijk anyoliet), ongeslepen.
Afb 29: Thuliet is de mangaan-houdende variant van zoisiet.
Afb. 30 (links): Halfdoorzichtige witte hemimorfiet-kristallen in een korst van (waarschijnlijk) limoniet. Het rechter exemplaar heeft ook nog een flink aantal kleine paarse kristalletjes van een onbekend mineraal. Afkomstig uit Marokko.
Vaak zijn de kleuren van de mineralen, die je ontvangt, minder fel dan op de foto van de webwinkel of de veiling. Bij het exemplaar hieronder was het echter precies andersom. Mijn eerste gedachte was: die zou wel eens geverfd kunnen zijn.
Afb. 31: Blauwe hemimorfiet uit China.
Aan de zijkant zie je echter dat de steen uit laagjes bestaat en dat een aantal laagjes dezelfde felle blauwe kleur heeft. Als dit een geverfde steen is, dan heeft men zich wel enorm uitgesloofd om het echt te laten lijken.
Op Mindat.org kwam ik dit tegen:
In 2020 a number of electric-blue crystals of hemimorphite came to market, from the Ojuela mine, Mapimi, Mexico. These have been proven to be deceptively stained using the artificial compound Phthalocyanine Blue BN. See discussion: https://www.mindat.org/mesg-537289.html#538010
Afgebeeld daarbij staan doorzichtige kristallen met een blauwe kleur.
En ik dacht: phtalo blue, dat ken ik ergens van. Na een tijdje schoot het me te binnen: het is de transparante blauwe verf, die Bob Ross altijd gebruikte! En die is blauwer dan het toch meer turquoise van mijn steentje uit China.
Afb. 32: Blauwe kinoiet en groene gilaliet (beide koperhoudend) met wat heldere apofylliet op matrix uit de VS.
Afb. 33: Zwarte ilvaiet-kristallen op grijze matrix. Afkomstig uit Italië.
De vesuvianiet-kristallen hiernaast zijn bruin, maar dit mineraal komt in vele kleuren voor.
Afb. 34 (rechts): Bruine vesuvianiet-kristallen op witte matrix uit Italië.
