3.20 Intermezzo 4: Vulkanen en vulkanisme
Afb. 1: Uitbarsting van de bekendste vulkaan van Europa, de Etna op het eiland Sicilië. (Bron: https://nl.geologyscience.com/)
Het moest er een keer van komen, een verhaal over vulkanisme. Want zonder dit verschijnsel zouden we onze hobby wel kunnen opdoeken, aangezien vulkanen de voornaamste aanvoerlijn zijn van mineralen uit het binnenste van de aarde.
Wikipedia zegt (formulering door mij iets aangepast): 'Een vulkaan is een opening in het oppervlak van een planeet, waar gesmolten gesteente (magma), gas en brokstukken van vast gesteente (tefra) door naar buiten komen. Zodra magma aan de oppervlakte komt heet het lava.'
De meeste vulkanen vind je op plekken, waar aardplaten op elkaar botsen (b.v. de 'ring of fire' rondom de Stille Oceaan) of juist uit elkaar schuiven (b.v. de Mid-Atlantische rug). Verder komen ze voor op zgn. hotspots.
Hotspots zijn dunne plekken in de aardkorst, waar hete magma uit het binnenste van de Aarde deze als het ware doet smelten, waardoor de magma naar buiten kan. Door de platentectoniek (de beweging van de aardplaten) verschuift de zwakke plek, waardoor er steeds nieuwe vulkanen ontstaan. Een van de bekendste plekken, waar dit gebeurt is Hawaï. Hiernaast zie je een kaart, waarop te zien is, dat alle eilanden netjes op een rijtje liggen. Ten zuidoosten van het eiland Hawaï (ook wel Big Island genoemd) is er een nieuwe vulkaan actief, waardoor er op den duur op die plek een nieuw eiland zal ontstaan.
Wist je trouwens, dat niet de Mount Everest (8.848 meter) maar Mauna Kea op Big Island de hoogste berg ter wereld is? Vanaf de zeebodem meet deze liefst 10.200 meter.
Afb. 2: Kaart van Hawaï (Bron: Wikipedia)
Niet al het gesmolten gesteente komt naar het oppervlak van de Aarde. Soms koelt het onder de oppervlakte af en soms ook op grotere diepte. Dit heeft gevolgen voor het type gesteente dat na afkoeling ontstaat. Hieronder zie je een overzicht.
| Stollingsgesteenten | ||||
|---|---|---|---|---|
| % SiO2 | uitvloeiings-gesteente | gang-gesteente | diepte-gesteente | |
| Felsisch | >70 | ryoliet | granofier | graniet |
| Felsisch | 70-63 | daciet | granodioriet | granodioriet |
| Intermediair | 63-52 | andesiet | dioriet | dioriet |
| Mafisch | 52-45 | basalt | doleriet | gabbro |
| Ultramafisch | <45 | komatiiet | peridotiet | peridotiet |
| Opmerking: SiO2 staat hier voor silicaten in het algemeen, niet alleen voor kwarts. | ||||
| Bron: Wikipedia |
'Mafisch' is een samentrekking van MAgnesium en Ferrum (ijzer), twee belangrijke bestanddelen van dit type gesteente. 'Felsisch' komt van het Engelse woord feldspar (veldspaat), een type waar juist heel weinig magnesium en ijzer in voorkomen, maar wel veel veldspaten, veldspaatachtigen en kwarts.
Dat we toch over diepte-gesteenten als graniet en gabbro kunnen beschikken komt doordat aardplaten over elkaar heen schuiven en sommige daarbij omhoog geduwd worden en aan het aardoppervlak verschijnen, een proces waardoor de meeste bergen ontstaan.
De actiefste vulkanen in Europa zijn de Etna (zie boven), Stromboli en diverse vulkanen op IJsland, waarvan de Hekla (en sinds 2010 de Eyjafjallajokul) de bekendste zijn. Daarnaast zijn er minder actieve vulkanen, waarvan je echter nooit met zekerheid kunt zeggen, dat ze nooit meer uitbarsten.
Een daarvan ligt vlakbij Nederland: de Vulkaaneifel. De laatste uitbarsting vond plaats zo'n 10.000 jaar geleden. Volgens vulkanologen barstte deze vulkaan (een hotspot) in het verleden om de 10.000 tot 20.000 jaar uit. Gaan we het nog meemaken, dat dit opnieuw gebeurt?
Sporen van vulkanische activiteit in het landschap zijn o.a. de zgn. Maare, min of meer ronde, diepe meertjes, waar destijds magma uit is gekomen. De toppen van deze vulkanen zijn door explosies weggeblazen, wat aangeeft dat het er hard aan toe kon gaan.
Afb. 3: Maare in de buurt van Daun. In die plaats is ook een vulkaan-museum.
In de Vulkaaneifel worden verschillende mineralen gevonden. In onze eigen verzameling hebben we Ettringiet (zie 2.18) en Haüyn (zie 2.21) uit deze streek. Verder worden er o.a. zeolieten, apatiet, bariet, celestien, smithsoniet en schalenblende gevonden, naast een hele rits zeldzamere mineralen. Ook kun je in de Eifel veel fossielen vinden.
Basalt is eveneens zo'n typisch product van vulkanisme. In Mendig is een oude basaltmijn, die we bezocht hebben (zie 3.08).