3.20 Intermezzo 4: Vulkanen en vulkanisme

Afb. 1: Uitbarsting van de bekendste vulkaan van Europa, de Etna op het eiland Sicilië. (Bron: https://nl.geologyscience.com/)

 

Het moest er een keer van komen, een verhaal over vulkanisme. Want zonder dit verschijnsel zouden we onze hobby wel kunnen opdoeken, aangezien vulkanen de voornaamste aanvoerlijn zijn van mineralen uit het binnenste van de aarde. 

Wikipedia zegt: 'Een vulkaan is een opening in het oppervlak van een planeet, waar gesmolten gesteende (magma) als lava, gas en brokstukken van vast gesteente (tefra) door naar buiten komen.'

De meeste vulkanen vind je op plekken, waar aardplaten op elkaar botsen (en waar dus ook veel aardbevingen zijn). Verder komen ze voor op zgn. hotspots.

Hotspots zijn dunne plekken in de aardkorst, waar hete magma uit het binnenste van de Aarde deze als het ware doet smelten, waardoor de magma naar buiten kan. Door de platentectoniek (de beweging van de aardplaten) verschuift de zwakke plek, waardoor er steeds nieuwe vulkanen ontstaan. Een van de bekendste plekken, waar dit gebeurt is Hawaï. Hiernaast zie je een kaart, waarop te zien is, dat alle eilanden netjes op een rijtje liggen. Ten zuidoosten van het eiland Hawaï (ook wel Big Island genoemd) is er een nieuwe vulkaan actief, waardoor er op den duur op die plek een nieuw eiland zal ontstaan.

Wist je trouwens, dat niet de Mount Everest (8.848 meter) maar Mauna Kea op Big Island de hoogste berg ter wereld is? Vanaf de zeebodem meet deze liefst 10.200 meter.

Afb. 2: Kaart van Hawaï (Bron: Wikipedia)

Niet al het gesmolten gesteente komt naar het oppervlak van de Aarde. Soms koelt het onder de oppervlakte af en soms ook op grotere diepte. Dit heeft gevolgen voor het type gesteente dat na afkoeling ontstaat. Hieronder zie je een overzicht.

Stollingsgesteenten
% SiO2 uitvloeiings-gesteente gang-gesteente diepte-gesteente
Felsisch >70 ryoliet granofier graniet
Felsisch 70-63 daciet granodioriet granodioriet
Intermediair 63-52 andesiet dioriet dioriet
Mafisch 52-45 basalt doleriet gabbro
Ultramafisch <45 komatiiet peridotiet peridotiet
Opmerking: SiO2 staat hier voor silicaten in het algemeen, niet alleen voor kwarts.
Bron: Wikipedia

Dat we toch over diepte-gesteenten als graniet en gabbro kunnen beschikken komt doordat aardplaten over elkaar heen schuiven en omhoog geduwd worden, een proces waardoor de meeste bergen ontstaan.

De actiefste vulkanen in Europa zijn de Etna (zie boven), Stromboli en diverse vulkanen op IJsland, waarvan de Hekla (en sinds 2010 de Eyjafjallajokul) de bekendste zijn. Daarnaast zijn er minder actieve vulkanen, waarvan je echter nooit met zekerheid kunt zeggen, dat ze nooit meer uitbarsten.

Een daarvan ligt vlakbij Nederland: de Vulkaaneifel. De laatste uitbarsting vond plaats zo'n 10.000 jaar geleden. Volgens vulkanologen barste deze vulkaan (een hotspot) in het verleden om de 10.000 tot 20.000 jaar uit. Gaan we het nog meemaken, dat dit opnieuw gebeurt? 

Sporen van vulkanische activiteit in het landschap zijn o.a. de zgn. Maare, min of meer ronde, diepe meertjes, waar destijds magma is uitgekomen. De toppen van deze vulkanen zijn door explosies weggeblazen, wat aangeeft dat het er hard aan toe kon gaan.

Afb. 3: Maare in de buurt van Daun. In die plaats is ook een vulkaan-museum.

In de Vulkaaneifel worden verschillende mineralen gevonden. In onze eigen verzameling hebben we Ettringiet (zie 2.18) en Haüyn (zie 2.21) uit deze streek. Verder worden er o.a. zeolieten, apatiet, bariet, celestien, smithsoniet en schalenblende gevonden, naast een hele rits zeldzamere mineralen. Ook kun je in de Eifel veel fossielen vinden.

Verder zijn we ook in een oude basaltmijn in Mendig geweest. Zie 3.08.