2.06 Aluminium
Hoewel aluminium-verbindingen al in de oudheid gebruikt werden duurde het tot halverwege de 19e eeuw alvorens men het in zuivere vorm kon maken. Deze methode was toen nog zo moeizaam, dat zuiver aluminium een tijd lang een bijzonder duur materiaal was, dat alleen de happy few zich kon permitteren. Pas eind 19e eeuw werd het proces ontdekt waarmee men ook nu nog zuiver aluminium in grote hoeveelheden maakt. (Bron: Wikipedia)
Aluminium komt in enorme hoeveelheden in de aardkorst voor en is inmiddels een materiaal, dat niet meer weg te denken is in onze maatschappij. Het is goedkoop, licht, sterk (na toevoeging van kleine hoeveelheden andere materialen) en het roest niet.
Zuiver aluminium is geen hard materiaal, slechts 2,75 op de schaal van Mohs. Maar opmerkelijk genoeg speelt het een belangrijke rol in de samenstelling van bijna alle edelstenen en halfedelstenen (met uitzondering natuurlijk van diamant, dat uit zuiver koolstof bestaat). En die moeten juist hard zijn, anders kun je ze niet goed slijpen.
Korund
of korundum (chemische formule Al2O3) heeft een hardheid van 9 op de schaal van Mohs. Zuiver korund is kleurloos, de kleuren ontstaan door sporen ijzer (blauw), titanium (geel) of chroom (rood).
De rode variant wordt robijn genoemd. Saffier is in principe blauw, maar ook andere kleuren worden saffier genoemd, er zijn gele, groene, paarse en roze (‘padparadscha’) varianten.
Afb. 2: Ruwe saffier uit Afrika.
Afb. 1: Een forse rugbybal van rode robijn met blauwe kyaniet.
Beril
is een cyclosilicaat met als chemische formule Be3Al2(Si6O18). De bekendste variëteiten zijn aquamarijn (meestal blauw, maar soms ook groen) en smaragd (groen). De hardheid is 7½-8.
Afb. 3: Lichtblauwe aquamarijnkristallen op muscoviet uit Pakistan.
Afb. 4: Ruwe smaragd op matrix.
Afb. 5: Morganiet is de naam voor roze beril. De grijze streep is zilver, waarmee het vaak samen gevonden wordt.
Tanzaniet
is een variant van zoïsiet (een sorosilicaat) met als chemische formule Ca2Al3SiO4SiO7 en een hardheid van is 6-6½. Een eigenschap van tanzaniet is ‘pleochroïsme’, wat betekent dat de kleur verandert als je de steen draait.
Afb. 7 (rechts): Een hanger met een geslepen blauwe topaas.
Afb. 6: Ruwe tanzaniet uit Tanzania (foto gemaakt door de verkoper).
Topaas
is een geliefde edelsteen met een blauwe of geel-bruine (‘goudtopaas’) kleur. De chemische formule is Al2(SiO4)(F,OH)2 en de hardheid is 8.
Spodumeen
(LiAlSi2O6) is een inosilicaat met hardheid van 6½-7. De roze tot paarse variant wordt kunziet genoemd, de groene hiddeniet en de kleurloze trifaan.
Afb. 8: Kunziet.
Rode spinel
(MgAl2O4, hardheid 7½-8) wordt nog wel eens verward met robijn. Er bestaat ook zwarte, groene, blauwe, paarse en roze spinel. Van zichzelf is het mineraal echter kleurloos. De kleur gevende stoffen zijn ijzer, chroom, vanadium en kobalt.
Spinel is wel hard, maar vaak ook bros en daardoor lang niet altijd geschikt om te slijpen.
Diaspoor
is ook een aluminiumoxide: AlO(OH), hardheid 6½-7. Het is een wat minder bekende edelsteen. De mooiste exemplaren komen uit Turkije en worden verkocht als ‘zultaniet’ of ‘csariet’. Een bijzondere eigenschap is dat de kleur afhankelijk is van het soort licht.
Afb. 10: Diaspoor/zultaniet uit Turkije.
Euklaas
bevat naast aluminium ook beryllium, net als beril. Maar het is geen beril. Toch is er regelmatig verwarring met aquamarijn (een beril). De bijnaam ‘blauwe smaragd’ (smaragd is ook een beril) draagt bij aan de verwarring.
Chemie: BeAl(SiO4)(OH). Hardheid: 7½. Ook euklaas is vaak bros en dus niet altijd geschikt om te slijpen.
Afb. 9 (links): Bruinrode spinelkristallen op matrix.
Afb. 11: Lichtblauwe euklaas. (Bron: www.etsy.com)
Chrysoberil
is een bijzonder hard mineraal (8½ op de schaal van Mohs) met als chemische formule BeAl2O4.
Dit gele of groene mineraal leent zich uitstekend om te slijpen en is daarom een veel gebruikte edelsteen in sieraden.
Afb. 12: Geslepen chrysoberil. (Bron: www.catawiki.nl)
Zeldzaam en (meestal) duur
Er bestaan verschillende lijstjes met de zeldzaamste edelstenen op aarde. Op dat van Catawiki staat grandidieriet ((Mg,Fe2+)(Al,Fe3+)3(SiO4)(BO3)O2) helemaal bovenaan. Dan is het toch leuk als je op datzelfde Catawiki met een bod van 1 euro een aantal stukjes (samen iets van 8 gram wegend) van dit mineraal wint.
Afb. 13: Een aantal ruwe brokjes grandidieriet uit Madagaskar.
Een andere edelsteen, die op deze lijstjes voorkomt, is taaffeiet (Mg3Al8BeO16).
Ik vermoed dat de zeldzaamheid samenhangt met de locatie van de enige vindplaats van deze steen: het tot voor kort zeer gesloten Myanmar.
Afb. 14: Taaffeiet uit Myanmar. (Bron: www.catawiki.nl)
Het exemplaar hierboven weegt c.a. 4,5 gram en werd aangeboden op Catawiki. De minimumprijs lag in de buurt van de 200 euro, maar dat had niemand er voor over.
Jeremejeviet (Al6(BO3)5(F,OH)3) vind ik dan eerlijk gezegd een stuk mooier, het lijkt erg op aquamarijn. Het kristal hieronder weegt een halve gram en moet 60 euro kosten.
Afb. 15: Jeremejeviet uit Namibië. (Bron: www.etsy.com)
Tenslotte
Was het dat, wat betreft aluminium in mineralen? Allerminst! Kijk bij voorbeeld nog eens even terug naar 2.03.
Daar staat dat zeolieten alumino-silicaten zijn. We zagen dat er een zeoliet bestaat zonder het kenmerkende ‘zeolitisch water’. Ik heb daarentegen nog geen zeoliet zonder aluminium kunnen ontdekken. Ook veel andere mineralen dragen aluminium in zich, zelfs zodanig dat dit het vaakst voorkomende metaal in mineralen is.